مهارت کنترل استرس

مهارت کنترل استرس

 
گاهی استرس در نتیجه کمبود زمان و یا احساس کمبود زمان برای انجام کاری از کارها می باشد.

مقدمه

یکی از مراحل زندگی بشر، مرحله دنیاست که شامل سه اتفاق عمده ی: تولد (ورود)، زندگی (حضور) و مرگ (خرج) می باشد.
انسان در تولّد و مرگ و اصل زندگی اختیاری ندارد، اما در چگونگی و نوع زندگی مختار است و شایسته است برای کسب حیات طیّبه، زیستنی آگاهانه، خردمندانه و سعادتمندانه همراه با سلامت جسم و توجه به آینده ای روشن تلاش نماید.

برای کسب حیات طیبه با نگاه متقارن به دنیا و آخرت توجه به پنج نوع تربیت برای بشر ضروری است:
1. تربیت جسمی
2. تربیت عاطفی
3. تربیت عقلانی
4. تربیت دینی
5. تربیت اجتماعی
چرا که نیل به سعادت و خوشبختی واقعی بشر در بُعد فردی، خانوادگی و اجتماعی مرهون کسب توانمندی و موفقیت در این پنج نوع تربیت جهت «شکوفاسازی شخصیت خود و اداره ی زندگی» و «برقراری ارتباطات موفق جمعی تا حد تأثیرگذاری مثبت» و «ارتباط عمیق با خداست».
کارشناسان تربیتی به بخشی از آگاهی ها و توانایی های انسان که برای دستیابی به یک زندگی موفق مورد نیاز است، «مهارتهای زندگی» می گویند. در این مقاله به تبیین و تشریح راهکارهای داشتن یک زندگی سالم و مهارتها و روش های مقابله ای مورد نیاز می پردازیم.
(أَلاَ إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ‌ ) (1)
«آگاه باشید اولیای خدا، نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند.»

یکی از حالت های تکراری در زندگی هر انسان، احساس اضطراب و نگرانی و قرار گرفتن در وضعیت قرمز یا خاکستری است. این حالت را هر انسان بارها و بارها در زندگی تجربه کرده و خواهد کرد؛ از اینرو شناخت راهکارهای برخورد صحیح با این واقعیت تکراری زندگی، تأثیر فوق العاده ای در موفقیت هر کس خواهد داشت.

برای کسب مهارت مقابله و سازگاری با فشارهای روانی و استرس و عبور سالم از گردنه ی اضطراب، آشنایی با اقسام، شرایط حوادث استرس زا لازم به نظر می رسد. شرایط و حوادث اضطراب زا از دیدگاهی به دو گونه تقسیم می شود:
1- گونه ای غیر واقعی، ذهنی یا مجازی و غیر مفید.
2- گونه ای واقعی، عینی یا حقیقی، مفید و پیش برنده.
زیرا اگر شرایط و یا حوادثی مخاطره انگیز، واقعی و حقیقی برای ما فراهم شود و به شکلی طبیعی برای ما اضطراب و نگرانی ایجاد نماید، به خاطر رشد دهنده بودن، این شرایط و حوادث مثبت و لازم ارزیابی می گردند، چنین حوادثی موجب بسیج قوای دفاعی درونی و ایجاد آمادگی فردی برای مقابله و عبور صحیح از شرایط خاص و حوادث به ظاهر ناخوشایند خواهد بود، مانند اضطراب کنترل شده برای تعیین شغل، رشته تحصیلی، ازدواج و.... اما گاهی اضطراب مولد امور غیر واقعی و دهها برابر بزرگتر شده از موضوع خود می گردد، این نوع اضطراب ساخته ذهن، مجازی، غیر واقعی و مشکل ساز است و سبب فرسایش روح و روان و اتلاف منابع و سرمایه های زمانی، مالی، عاطفی و انسانی می شود؛ به همین دلیل راهکارهای مقابله و مبارزه با اضطراب و نگرانی بیشتر ناظر به حلّ این گونه اضطراب ها می باشد.

حضرت علی (علیه السّلام) می فرمایند: (الجُبنُ مَنقَصَةٌ.) (2)
«ترس و نگرانی عیب و موجب کاستی است.»

لازم به ذکر است اضطراب منفی، دارای نشانه های متعددی است که برای درمان خود و دیگران، آشنایی با این نشانه ها و علائم ضروری است، علائمی چون:
* تپش قلب و بیماری های قلبی
* تندی تنفّس
* بی خوابی و اختلال در خواب
* تکرّر ادرار
* تعریق مداوم بدن
* اختلالات گفتاری
* حواس پرتی و گاهی بیماری های روانی
* اختلال حافظه و فراموشی
* افسردگی
* بی صبری و پرخاشگری
*فشار خون
* آسیب پذیری برای ابتلاء به انواع بیماری ها
* روی آوردن به مواد مخدر و اعتیاد آور
* استفاده از مشروبات الکلی
* عدم توجه در نماز و عبادات
* خودکشی
* خودزنی
* درگیری خانوادگی
* فحاشی و بدزبانی
* طلاق و فروپاشی خانواده

• عوامل استرس زا و اضطراب برانگیز:

1. گاهی استرس ناشی از ناهمخوانی میان خواسته ها و منابع موجود ما می باشد، یعنی وقتی ما نتوانیم به تعادلی میان خواسته ها و منابع دست یابیم، بدن و روان ما با واکنش جنگ و گریز و استرس پاسخ می دهد.
2. گاهی استرس در نتیجه کمبود زمان و یا احساس کمبود زمان برای انجام کاری از کارها می باشد. به عبارتی دیگر، استرس می تواند ناشی از انجام دادن کار بیش از اندازه در فرصت کم باشد.
3. گاهی نگرش منفی و بدبینانه داشتن به وقایع و اتفاقات و اشخاص استرس زاست.
4. گاهی خواسته های بلند پروازانه انسان که معمولاً با فشارهای اطرافیان یا محیط اجتماعی فراهم می شود، استرس زاست.
5. گاهی نداشتن پشتیبان یا پشتیبانی ضعیف و کم از طرف همکاران یا دوستان و اقوام و نزدیکان، استرس زاست.
6. گاهی ناکامی در برقراری تعادل بین نیازها و مسئولیت های متناقض و متضادی که به راحتی قابل جمع نیستند و ریشه استرس است. (مانند تعهدات کاری، تعهدات و وظائف خانوادگی و...)
7. گاهی شرائط نامناسب کاری، کمبود تهویه هوای مناسب، کمبود روشنائی، آلودگی های صوتی، سوء تغذیه و...
8. و گاهی ضعف در باورهای دینی و خداباوری و فقدان روحیه توکّل و توسّل.
• راه های پیشگیری و درمان اضطراب و استرس
برای مقابله با پدیده روانی اضطراب در همه اقسام آن به دو راه حل اساسی باید توجه داشت:
الف) راهکارهای کاهنده استرس منفی فردی
1. کاهش خواسته ها و یا ارتقاء و تقویت منابع و ایجاد تعادل بین این دو.
2. ایجاد تعادل در کارها و مسئولیتها.
3. گریه کردن و تخلیه خود از این طریق.
4. نوشتن موضوع استرس زا در قالب های ادبی، شعر، درد و دل، شکایت نامه و...
5. دعا، ذکر و توسل به معصومین (علیهم السّلام) و داشتن حامی معنوی.
6. دوری موقت از محیط ها و انسان های استرس زا.
7. مسافرت و عوض نمودن محیط کار و یا زندگی.
8. اولویت بندی تقاضاها و کارها و تن دادن به اولویت ها و شرایط.
9. دارو درمانی در موارد خاص
ب) راه های مقابله و یا درمان اضطراب
1. پذیرش طبیعی بودن مقداری از حالت اضطراب به جهت خصوصیات طبیعی انسان بودن، چرا که معمولاً یکی از مشخصات انسان حالت اضطراب و یا ترس و و فوبی می باشد...
2. مراقبت و تمرین برای داشتن فکر منطقی و پرهیز از تفکر غیر منطقی در شرایط اضطراب، چرا که تفکرات غیر منطقی فرد را در یک چرخه ی باطل و معیوب قرار می دهد و شرایط بد را، بدتر می سازد.
3. مراقبت از سیاه نمایی و بزرگ نمایی بیش از حدّ شرایط (واقع گرایی).
4. دوری از اندیشیدن به بدترین نتایج و فکرهای فاجعه آمیز (مثبت اندیشی).
5. اجتناب و دوری و گاهی هجرت از منابع اضطراب ساز.
6. تصمیم گیری در شرایط مطلوب و مناسب فیزیکی و جسمانی و پرهیز از تصمیم گیری و فکر کردن در حالت گرسنگی و تشنگی و یا خواب آلودگی و گرمای شدید و...
7. رویاروئی مثبت با پدیده اضطراب ساز و وحشت زدایی از خود.

حضرت علی (علیه السّلام) می فرمایند:
(إذا هِبتَ أمراً فَقَع فیه فَإنَّ شِدَّهَ تَوَقِّیهِ أعظَمُ مِمَّا تَخافُ مِنهُ.) (3)
«اگر از کاری بیمناکی، خود را به آن درافکن، زیرا که ترس از هر کار بزرگتر از خود کار است.»

8. بررسی مکتوب موضوع اضطراب (فکر کردن روی کاغذ)
امام صادق (علیه السّلام) می فرمایند: (القَلبُ یَتَّکِلُ عَلَی الکتابَةِ.) (4)
«قلب با نوشتن اطمینان و آرامش می یابد.»
9. استمداد مالی و غیر مالی و تقویت منابع (یاری طلبی بزرگوارانه)
10. آشنایی با قوانین و سنن هستی و نظام قضاء و قدر و تسلیم و راضی بودن در برابر مقدّرات.
11. ورزش منظم و تقویت بنیه جسمانی.
12. دقت و مراقبت از سلامتی و رعایت رژیم غذایی مناسب.
13. دائم الذکر بودن و انس با دعا و تلاوت منظم قرآن.
14. سفر زیارتی مکه و مشاهد مشرفه و انس با سرزمین های مقدس و مساجد.
15. تلاش و کار مداوم و کسب استقلال اقتصادی (کار درمانی).
16. هنرآموزی و خلق آثار هنری و زیبا. (هنر درمانی)
17. تقویت تفکر و اندیشه و دیدگاههای شخصی با مشورت با صاحب نظران (مشاوره)

اقسام استرس

یکی از شایع ترین اقسام استرس استرس های فردی و شخصی که به شکل فشرده به آن پرداختیم ولی در کنار این نوع استرس ما استرس های خانوادگی و سازمانی و اجتماعی نیز داریم، چرا که استرس و اضطراب قابل سرایت به محیط خانه و خانواده، سازمان و جامعه نیز می باشد.
نگاهی گذرا به سه قسم دیگر استرس و راه های مقابله و توان افزایی مواجه با آن نیز در کسب مهارت مقابله با استرس مهم و اساسی است.

الف) اضطراب خانوادگی

اضطراب در خانواده، کانون خانه و خانواده را تحت تأثیرات منفی خود قرار می دهد و گاهی تا حدّ فروپاشی و نابودی آنرا به پیش می برد. بخش عظیمی از آمار بالای طلاق در کشورهای غربی و یا حتی شرقی، به خاطر افزایش فشارهای عصبی در خانواده به خاطر مشکلات و در محل کار و سپس انتقال این مشکلات به محیط خانواده است، مخصوصاً در مواردی که زوجین به صورت تمام وقت کار می کنند که در این صورت و به خاطر سختی کار، دیگر برای والدین شاغل هیچ انرژی و روحیه ای جهت حمایت از دوستان و خانواده، لذت بردن و یا نشست های دوستانه و خانوادگی باقی نمی ماند؛ علاوه بر این ترس از دست دادن شغل و فکر مراقبت از فرزندان در زنان شاغل، چشم و هم چشمی، تجمل گرایی، خلأ معنویت در خانه و خانواده و عدم تقیّد به احکام الهی موجب پایین آمدن آستانه ی تحمل مشکلات، بروز رفتارهای مضطربانه و پرخاشگرانه، تصمیم گیری های عجولانه و غیر منطقی و رها نمودن مسئولیت های خانوادگی خواهد شد.

ب) استرس در سازمان ها

بروز استرس سازمانی دلایل متعددی دارد که سوء مدیریت، عدم برنامه ریزی، رقابت های منفی، حضور افراد ناآرام و مضطرب، توضیحاتِ کاریِ نامشخص، مداخله در حوزه ی کار افراد دیگر، ناهنجاری در ارتباطات سازمانی و شرایط فیزیکی ضعیف کاری مانند: فقدان تهویه مناسب، روشنایی ضعیف، عایق بندی نامناسب ساختمان، شرایط سرمایشی و گرمایشی نامناسب، برخی از آنهاست.
لازم به ذکر است فشار عصبی سازمانی مشکلاتی را به وجود می آورد که به اشکال گوناگون در سازمان ها هزینه ساز است. کیفیت پایین خدمات، اختلافات درون سازمانی، افزایش شکایات مراجعین، اتلاف وقت کارمند و ارباب رجوع و عدم رضایت آنها نمونه ای از این مشکلات است، از طرفی دیگر، متضرر شدن مشتری برای هر سازمانی، زیان های زیادی به همراه دارد و از سویی جایگزین کردن کارمندان جدید به جای کارمندان ناراضی، نیازمند صرف هزینه برای استخدام پرسنل جدید و نگه داشتن موقت کارمندان ناراضی برای انتقال تجربیات است.

ج) اضطراب و استرس اجتماعی

یکی از خطرناک ترین و پرهزینه ترین اضطراب ها، اضطراب های ملّی و اجتماعی و التهابات سیاسی فراگیر است، عوامل مختلفی منشأ این نوع اضطراب می تواند باشد، از جمله:
1- وجود رهبران و حاکمان نالایق و بی تدبیر و مضطرب و تنش ها و رقابت های ناسالم سیاسی
2- بروز حوادث و اتفاقات طبیعی و بیماری های واگیردار.
3- فقر و نابسامانی های اقتصادی و ناهنجاری های عمیق اجتماعی.
4- شایعه و تبلیغات منفی و جنگ روانی توسط منافقین داخلی (سوره آل عمران ماجرای جنگ احد)
5- جنگ نظامی داخلی و یا خارجی.
6- اختلافات و باند بازی های داخلی.
7- تبعیض، تجمل گرایی و بی عدالتی اجتماعی.
8- تحریکات و توطئه های دشمنان خارجی.
بدیهی است همه آحاد اجتماع و بخصوص رهبران دینی مدیران و حاکمان ارشد اجتماعی مسئولیت آرام سازی، امیدافزایی و حفظ آرامش اجتماعی را به عهده دارند و یکی از نقش های کلیدی رهبران دینی، سیاسی آرامش بخشی و مبارزه با عوامل اضطراب آور در اجتماع می باشد.
قرآن کریم وقتی درصدد بیان ویژگی های شهری پر نعمت برمی آید، نعمت امنیت و آسایش را اولین نعمت می شمارد و بدین ترتیب مهمترین مؤلفه ی یک شهر را آرامش و فضای آرام اجتماعی آن معرفی می نماید: (وَضَرَبَ الله مثلاً قریةً آمنةً مُطمئنَّةٌ...) (5)
«و خداوند مثل می زند به شهری أمن و أمان و آرام...».
از این تعبیر روشن می شود که جایگاه اطمینان خاطر و آسایش در زندگی تا چه اندازه اهمیت دارد.
در فرهنگ دینی ما، مباحث مهدویت، گفتمانی امید آفرین و آرام بخش است که آینده ای روشن و مطمئن را نوید می دهد و یکی از مهمترین مؤلفه های دولت مهدویت وجود امنیت و آرامش کامل در سرتاسر گیتی می باشد.

پی نوشت ها :
1. یونس / 62
2. مستدرک الوسائل / ج 7 / ص 28
3. بحارالأنوار / ج 68 / ص 362
4. بحارالأنوار / ج 2 / ص 152
5. نحل / 112

نویسنده: مهدی نیلی پور

منبع مقاله :
نیلی پور، مهدی؛ (1390)، مهارت های زندگی، نشر اصفهان: مرغ سلیمان، چاپ دوم